અન્ય દેવતાઓની ઉપાસનાનો વિષય
कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञाना: प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता:।
तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियता: स्वया।।२०।।
અર્થ : અને બીજાઓ તો તે તે કામનાઓથી હરાઈ ગયું છે જ્ઞાન જેમનું એવા હોવાથી, પોત પોતાની પ્રકૃતિ-સ્વભાવને વશ થઈને, તે તે માર્ગમાં રહેલા નિયમોને આશરીને બીજા ઈન્દ્રાદિક દેવોને શરણે જાય છે. ।।૨૦।।
कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञाना: આજ અધ્યાયના પંદરમાં શ્લોકમાં વર્ણવાયેલા પુરુષોનું જ્ઞાન તો માયાથી ઢંકાયેલું છે અને અહીં વર્ણવેલા પુરુષોનું જ્ઞાન કામનાથી ઢંકાયેલું છે. ત્યાંના પુરુષો તો કામનાપૂર્તિને માટે જડ પદાર્થોનો આશ્રય લે છે અને અહીંના પુરુષો કામનાપૂર્તિને માટે દેવતાનો આશ્રય લે છે. ત્યાંના પુરુષો દુષ્ટતાને કારણે નરકોમાં જાય છે અને અહીંના પુરુષો કામનાને કારણે વારંવાર જન્મ-મરણને પ્રાપ્ત થાય છે, એટલો ભેદ છે.
तं तं અર્થાત્આ લોકના અને પરલોકના ભોગોની કામનાઓથી જેઓનું જ્ઞાન ઢંકાઈ ગયું છે કે આચ્છાદિત થઈ ગયું છે. તાત્પર્ય એ છે કે પરમાત્માની પ્રાપ્તિને માટે જે વિવેક યુક્ત મનુષ્યનું શરીર મળ્યું છે, તે શરીરમાં આવીને પરમાત્માની પ્રાપ્તિ ન કરીને તેઓ પોતપોતાની કામનાઓની પૂર્તિ કરવામાં જ લાગ્યા રહે છે.
સંયોગ જન્ય-માયિક નાશવંત સુખની ઈચ્છાને કામના કહેવાય છે. પરમાર્થ સુખની ઈચ્છાને ઉદ્દેશ્ય કહેવાય છે. કામના બે જાતની હોય છે. અહીંના ભોગો ભોગવવાને માટે ધનસંગ્રહની કામના અને સ્વર્ગ વગેરે પરલોકના ભોગો તો ભોગવવા માટે પુણ્ય સંગ્રહની કામના.
ધન સંગ્રહની કામના બે પ્રકારની છે-પહેલી અહીં ગમે તેવા ભોગ ભોગવવા અને તેને માટે ગમે ત્યારે, ગમે ત્યાં અને ગમે તેટલો ધનનો ખર્ચ કરવો. સુખ-આરામમાં દિવસો કાઢવા વગેરેને માટે અર્થાત્સંયોગજન્ય-માયિક નાશવંત સુખને માટે ધનસંગ્રહની કામના થાય છે. બીજી, હું ધની થઈ જાઉં, ધનથી હું મોટો ગણાઈ જાઉં, વગેરેને માટે અર્થાત્અભિમાનજન્ય સુખને માટે ધન સંગ્રહની કામના થાય છે. એ જ રીતે પુણ્ય સંગ્રહની કામના પણ બે જાતની હોય છે-પહેલી આ લોકમાં હું પુણ્યાત્મા કહેવડાવું-અથાત્કીર્તિની કામના અને બીજી પરલોકમાં મને ભોગ મળે. આ બધી કામનાઓથી સત્અસત્, નિત્ય-અનિત્ય, સાર-અસાર, બંધન-મોક્ષ વગેરેનો વિવેક આચ્છાદિત થઈ જાય છે. ત્યારે તેઓ એ સમજી જ શકતા નથી કે જે પદાર્થોની આપણે કામના કરીએ છીએ તે પદાર્થો આપણી સાથે કેટલો સમય રહેશે? અને આપણે તે પદાર્થોની સાથે કયાં સુધી રહેશું?
प्रकृत्या नियता: स्वया-કામનાઓને કારણે વિવેક ઢંકાઈ જવાથી તેઓ પોતાની પ્રકૃતિ દ્વારા નિયંત્રિત રહે છે. પોતપોતાની પ્રકૃતિ અનુસાર બધાની કામનાઓ પણ અલગ અલગ હોય છે. ‘यो यच्छ्रद्ध: स एव स:’ જ્યાં જેને આંતર રસ જણાયો, જ્યાં જેને શ્રદ્ધા બેસી ગઈ તેને અનુસારે પ્રકૃતિ બંધાય છે. અહીં ‘પ્રકૃતિ’ શબ્દ વ્યક્તિગત સ્વભાવનો વાચક છે. સમષ્ટિ પ્રકૃતિનો વાચક નથી. આવો વ્યક્તિગત, સ્વભાવ દરેકમાં મુખ્ય હોયછે. ‘स्वभावो मूर्ध्नि वर्तते’ આથી વ્યક્તિગત સ્વભાવને કોઈ સરળતાથી ત્યાગ કરી શકતું નથી. ‘या यस्य प्रकृति: स्वभावजनिता केनापि न त्याज्यते’ મોટે ભાગે દોષ પ્રધાન જીવનનો ઢાંચો બંધાય છે તેને પ્રકૃતિ કે સ્વભાવ કહેવાય છે. જો ગુણપ્રધાન હોય તો તે સ્વભાવ કરતાં સદ્ગુણોમાં ગણાઈ જાય છે. ઘણું કરીને પ્રકૃતિ-સ્વભાવ દૂર થતો નથી પણ તેમાં જે દોષો હોય છે તેમને જો મનુષ્ય ધારે તો છોડી શકે છે. જો એ દોષોને મનુષ્ય છોડી શકતો ન હોય તો પછી મનુષ્ય જન્મનો મહિમા કે પશુ-જન્મથી વિશેષતા રહેશે નહિ. મનુષ્ય પોતાના સ્વભાવને નિદરેષ અને શુદ્ધ બનાવવામાં સર્વથા સ્વતંત્ર છે; પરંતુ જ્યાં સુધી મનુષ્યના હૈયામાં કામનાપૂર્તિનો ઉદ્દેશ્ય રહે છે, ત્યાં સુધી તે પોતાના સ્વભાવને સુધારી શકતો નથી. ત્યાં સુધી સ્વભાવની પ્રબળતા અને પોતાની નિર્બળતા દેખાય છે; પરંતુ જેનો ઉદ્દેશ્ય આ લોકની કામનાઓને જ દૂર કરવાનો કે નાશ કરવાનો થઈ જાય છે તે પોતાની પ્રકૃતિનો સુધારો કરી શકે છે. અર્થાત્ તે પ્રકૃતિને પરવશ રહેતો નથી. तं तं नियममास्थाय-કામનાઓને કારણે પોતાની પ્રકૃતિને પરવશ થઈને મનુષ્ય કામનાપૂર્તિના અનેક ઉપાયોને અને વિધિઓ (નિયમો) ને ખોળતો રહે છે. અમુક યજ્ઞ કરવાથી કામના પૂરી થશે કે અમુક તપ કરવાથી, અમુક દાન આપવાથી કે અમુક મંત્રનો જપ કરવાથી, અમુક મહાત્માજી પાસે જવાથી કે અમુક સિદ્ધ પાસે જવાથી કામના પૂરી થશે વગેરે વગેરે ઉપાયોને ખોળતો રહે છે અને તેના વિશેષ નિયમો ધારણ કરતો રહે છે.
प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता: કામના પૂર્તિ માટે અનેક ઉપાયો ને નિયમોને ધારણ કરીને ભગવાન સિવાય અન્ય જુદા જુદા દેવતાઓનું શરણું લેતા હોય છે; પરંતુ ભગવાનનું શરણું નથી લેતા. તેને ભગવાનના અંગરૂપ માનીને તેનું પૂજન આરાધન નથી કરતા પણ તેઓની અલગ સ્વતંત્ર સત્તા સ્વીકારીને ભગવાન તુલ્ય કે તેથી પણ વધારે માનીને તેની આરાધના કરે છે. તેથી તેઓને નાશવંત ફળ મળે છે. ‘अन्तवत्तु फलं तेषाम्’ (૭/૨૩) અને તેઓને પણ આ લોકનું જ ફળ જોઈતું હોય છે. જો તેઓ ભગવાનના અંગરૂપ દેવતાને માનીને પૂજન વગેરે કરે તો તે ભગવાનનું પૂજન થઈ જશે અને તેનું અવિનાશી ફળ થશે. અહીં ભગવાનનું શરણ નહિ લઈને દેવતા પાસે જવામાં બે કારણો છે. એક તો કામના અને બીજું પોતાના સ્વભાવની પરવશતા અથવા દેવતાના ગુણને અનુરૂપ પ્રકૃતિ.
यो यो यां यां तनुं भक्त: श्रद्धयार्चितुमिच्छति।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्।।२१।।
અર્થ : જે જે ભક્ત મારી તનુને (બધું જ તેનું શરીર હોવાથી) શ્રદ્ધા-વિશ્વાસથી પૂજવાને આરાધવાને ઈચ્છે છે, તે તે ભક્તને તેમાં તે તે અચળ શ્રદ્ધા હું જ કરી આપું છું.
यो यो यां यां… જે જે મનુષ્ય જે જે દેવતાના ભક્ત બનીને જે જે દેવતાનું શ્રદ્ધાપૂર્વક યજન પૂજન કરવાને ઈચ્છે છે, તે તે મનુષ્યની શ્રદ્ધા તે તે દેવતા પ્રત્યે હું અચલ (દૃઢ) કરી દઉં છું પણ તેઓ બીજા દેવતાઓમાં ન લાગીને મારામાં જ લાગી જાય એવું હું નથી કરતો. જેવી રીતે અહીં यो यो यां यां શબ્દો આવ્યા છે. અર્થાત્શ્રદ્ધા સ્થાપિત કરવામાં અને ઉપાસના કરવામાં કોની ઉપાસના કરવી તે વિષયમાં ભગવાને જીવને સ્વતંત્રતા આપી છે.અર્થાત્દેવતાની કરવી હોય તો કરે અથવા મારી ઉપાસના કરે તેમાં જીવની ઈચ્છા પ્રધાન છે. તેવી જ રીતે આઠમાં અધ્યાયના છઠ્ઠા શ્લોકમાં यं यं वापि स्मरन्भावम्…! ત્યાં પણ બે વાર-વિપ્સા-પ્રયોગ કરવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અંતકાળે સ્મરણ કરવામાં પણ મનુષ્યને ભગવાને સર્વથા સ્વતંત્રતા આપી છે. અર્થાત્મારું સ્મરણ કરે અથવા કોઈ બીજાનું સ્મરણ કરે એમાં તે સ્વતંત્ર છે. ભગવાન કોઈને જબરજસ્તી બીજાનું કે પોતાનું સ્મરણ કરાવતા નથી. તેમાં જીવનો રાગ નિયામક છે અને જીવ ધારે તો રાગનો નિયામક પોતે બની શકે છે.
જીવ જ્યારે બીજા દેવતામાં લાગે છે, ત્યારે કામનાને કારણે તેઓનું કલ્યાણ નથી થતું. છતાં પણ હું તેઓને તેમનામાં જોડી દઉ છું. તો જેઓ મારામાં શ્રદ્ધા પ્રેમ રાખે છે અને પોતાનું કલ્યાણ કરવાને ઈચ્છે છે, તેમની શ્રદ્ધાને હું મારા પ્રત્યે દૃઢ કેમ નહિ કરું? અર્થાત્અવશ્ય કરીશ જ. કારણ કે હું પ્રાણીમાત્રનો સૃહદ છું. ‘सुहृद: सर्वभूतानाम्’ (૫/૨૯)
આ અંગે એ શંકા થાય છે કે આપ બધાની શ્રદ્ધા આપનામાં જ કેમ દૃઢ નથી કરાવતા? ત્યારે ભગવાનનો એ અંગે જાણે એવો ભાવ છે કે જો હું બધાની શ્રદ્ધાને મારા પ્રત્યે દૃઢ કરું ને કોઈ દેવતાની શ્રદ્ધા દૃઢ ન થવા દઉં તો મનુષ્ય જન્મની સ્વતંત્રતા જે મેં આપી છે તે વ્યર્થ થઈ જશે. વળી આખી દુનિયા એવું તો કરે જ છે તો, સ્વાર્થી જીવોનો એવો ક્ષુદ્ર સ્વભાવ તો છે જ તો હું એવું ચાહું છું કે મનુષ્ય ક્ષુદ્ર સ્વાર્થપરાયણતા અને પક્ષપાતનો ત્યાગ કરીને બીજાઓ દ્વારા કેવળ પોતાની જ પૂજા પ્રતિષ્ઠા કરાવવામાં જ ન લાગ્યો રહે અને બીજાને પરાધીન ન બનાવે. (સ્વામીએ ગોવિંદભાઈને કોઈ દિવસ કંઠી બાંધવા કહ્યું ન હતું.)
બીજી શંકા એ છે કે આપ તેઓની શ્રદ્ધાને તે દેવતાઓની પ્રત્યે દૃઢ કરી દો છો એનાથી આપની સાધુતા તો સિદ્ધ થઈ ગઈ; પરંતુ એ જીવોનું તો આપનાથી વિમુખ થવાથી ભૂંડું જ થયું. ત્યારે તેનું સમાધાન એ છે કે જો હું તેઓની શ્રદ્ધાને બીજામાંથી હઠાવીને પોતામાં જોડવાનો ભાવ (દુરાગ્રહ) રાખીશ તો તેઓની મારામાં પણ અશ્રદ્ધા થઈ જશે ને માનશે કે આ પણ બીજા જેેવા જ છે; પરંતુ જો હું મારામાં જોડવાનો આગ્રહ નહિ રાખું ને કેવળ શુભ ભાવના રાખીશ કે ભલે તેઓ ગમે ત્યાં જોડાય, એવી તેમને સ્વતંત્રતા આપીશ તો તેઓમાં જે વિવેકીને બુદ્ધિશાળી હશે તેઓ મારો આવો સજ્જન અને ખાનદાન વર્તાવ જોઈને મારામાં જ આકૃષ્ટ થશે અને જે ગબરગંડીયા હશે તે તો જ્યાં ત્યાં કૂદકા મારતા રહેશે અને તેવાને મારા ધામમાં લઈ જઈને કરવું પણ શું? અને એમાં વિશેષતા પણ શી? માટે વિવેકીના કલ્યાણનો આ જ શ્રેષ્ઠ ઈલાજ છે. તેના વિવેકની આ જ સાર્થકતા અને વિશેષતા છે.
ત્રીજી શંકા એ થાય છે કે જ્યારે આપ પોતે જ તેઓની શ્રદ્ધાને બીજાઓમાં દૃઢ કરી દો છો તો પછી તે શ્રદ્ધાને કોઈ દૂર જ ન કરી શકે. પછી તો તેઓનું પતન જ થતું રહેશે? એનું સમાધાન એ છે કે હું તેઓની શ્રદ્ધાઓને દેવતાઓ પ્રત્યે જ દૃઢ કરું છું, મારા પ્રત્યે નહિ, એવું નથી. હું જે કરું છું તે તેઓની ઈચ્છાને અનુસાર ફળપ્રદાતારૂપે કરું છું. મારી ઈચ્છા મુજબ નથી કરતો. પોતાની ઈચ્છા કરવામાં, બદલવામાં, ટાળવામાં મનુષ્ય સદાને સ્વતંત્ર છે. મેં તેને સ્વતંત્રતા આપેલી જ છે. તેઓની ઈચ્છાને બદલવામાં તેઓ પરવશ, નિર્બળ અને અયોગ્ય નથી. જો ઈચ્છાને બદલવામાં તેઓ પરવશ હોત તો જીવનમાં ભગવાન પાસે જવાના સાધનાનો કોઈ અર્થ જ રહેત નહિ અને ઈચ્છા (કામના)નો ત્યાગ કરવાની આજ્ઞા શાસ્ત્ર કે હું કેવી રીતે આપી શકત? ‘जहि शत्रुं महाबाहो कामरुपं दुरासदम्’ (૩/૪૩)
स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते।
लभते च तत: कामान्मयैव विहितान्हि तान्।।२२।।
અર્થ : અને તે ભક્ત તે તે અચળ શ્રદ્ધાએ યુક્ત થઈને તે તે દેવોનું આરાધન કરે છે અને તે પછી (ફળપ્રદાતા હું હોવાથી જ ) મેં જ રચી આપેલાં સ્વગૌદિક કામ-ફળને પામે છે. ।।૨૨।।
स तया श्रद्धया युक्त:-મારા દ્વારા દૃઢ કરાયેલી શ્રદ્ધાથી સંપન્ન થયેલો તે મનુષ્ય તે દેવતાની આરાધનાની ચેષ્ટા કરે છે અને તે દેવતા દ્વારા જે કામનાપૂર્તિની આશા રાખે છે. તે કામનાની પૂર્તિ થાય છે. જો કે વાસ્તવમાં તે કામનાની પૂર્તિ મારા દ્વારા જ કરાયેલી હોય છે; પરંતુ તે તેને તે દેવતા દ્વારા જ પૂરી કરાયેલી માને છે. વાસ્તવમાં દેવતાઓમાં મારી જ શક્તિ છે અને મારા જ વિધાનથી તેઓ તેમની કામના પૂર્તિ કરે છે.
દેવતાઓમાં એક સીમા સુધી જ આપવાની શક્તિ હોય છે. આથી તેઓ એટલું જ આપી શકે છે, વધારે નહિ. દેવતાઓમાં વધુમાં વધુ એટલી શક્તિ હોય છે કે, તેઓ પોતપોતાના ઉપાસકોની પોતપોતાના લોકમાં લઈ જઈ શકે છે; પરંતુ તે ઉપાસનાનું-પુણ્યનું ફળ ભોગવીને તેઓને ત્યાંથી પાછા સંસારમાં આવવું પડે છે.
અહીં ‘मयैव’ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંસારમાં જે કાઈ આપમેળે સંચાલન થઈ રહ્યું છે, તે બધું મારું જ કરેલું છે. આથી જે કોઈને જે કાંઈ મળે છે તે બધું મારા દ્વારા વિધાન કરેલું જ મળે છે. કારણ કે મારા સિવાય વિધાન કરવાવાળો બીજો કોઈ નથી. ‘મારી મરજી વિના રે કોઈથી તરણું નવ તોડાય’ જો કોઈ મનુષ્ય આ રહસ્યને સમજી લે તો તેને મારામાં ભક્તિ-પ્રેમ થઈ જશે.
अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम्।
देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि।।२३।।
અર્થ : પણ તે અલ્પબુદ્ધિના માણસોએ મેળવેલું તે તે આરાધનરૂપ કર્મનું ફળ નાશવંત હોય છે. કેમકે-દેવતાઓને ભજનાર દેવોને પામે છે અને મારા ભક્તે તો મનેજ પામે છે. ।।૨૩।।
अन्तवत्तु फलं तेषां દેવતાઓની ઉપાસના કરવાવાળા અલ્પબુદ્ધિ મનુષ્યોને અંતવાળું અર્થાત્સીમિત અને નાશવંત ફળ મળે છે. અહીં શંકા થાય છે કે ભગવાનના દ્વારા વિધાન કરેલું ફળ તો નિત્ય હોવું જોઈએ તો પણ તેને અનિત્ય ફળ કેમ મળે છે? એનું સમાધાન એ છે કે એક તો તેમનામાં નાશવંત પદાર્થોની કામના છે. બીજી વાત, તેઓ દેવતાઓને ભગવાનથી અલગ અને કોઈ અંશે વિશેષ માને છે. તેથી તેમને નાશવંત ફળ મળે છે. તેમને પણ અવિનાશી ફળ મળી શકે ખરું. જો તેઓ કામના ન રાખે અને નિષ્કામભાવે તથા દેવોને ભગવાનના અંગરૂપ અથવા સેવકરૂપ માનીને કરે. જેમ તુલસીદાસજી હનુમાનજીને રામના સેવક જાણીને તેમની પણ ઉપાસના કરતા હતા. એવી રીતે બીજા દેવતાની શિવજી વગેરેની ઉપાસના કરે તો તેમને પણ અવિનાશી ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અહીં ‘तत्’ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ફળ તો મારું વિધાન કર્યા પ્રમાણે જ મળે છે; પરંતુ કામના હોવાથી તે નાશવાન થઈ જાય છે.
અહીં ‘अल्पमेघसाम्’ કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમણે નિયમો વગેરે તો વધારે પાળવા પડે છે તથા વિધિઓ પણ અધિક અને સચોટપણે કરવી પડે છે.જ્યારે ફળ સીમિત અને અંતવાળું મળે છે. જો કે મારી આરાધનામાં એટલા બધા વિધિવિધાન પાળવાના નથી હોતા તો પણ અનંત અને અસીમ ફળ મળે છે. આવી રીતે દેવતાઓની ઉપાસનામાં દાખડો વધારે, ફળ થોડું અને જન્મ-મરણનું બંધન થાય. મારી આરાધનામાં દાખડો ઓછો, ફળ વધારે અને આત્યંતિક કલ્યાણ પ્રાપ્ત થાય. આવો તફાવત હોવા છતાં પણ તેઓ જ્યારે ભગવાનની ઉપાસનાને છોડીને દેવતાઓની ઉપાસનામાં લાગે છે માટે તેમની બુદ્ધિ અલ્પ અને તુચ્છ ગણવી જ જોઈએ.
देवान्देवयजो यान्ति દેવતાઓનું પૂજન કરવાવાળા દેવતાઓને પ્રાપ્ત થાય છે અને મારું પૂજન કરવાવાળા મને જ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં ‘अपि’ શબ્દથી એ પણ બતાવવામાં આવે છે કે મારી ઉપાસના કરવાવાળાઓની કામનાપૂર્તિ પણ થાય છે અને મને પ્રાપ્ત પણ થઈ જાય છે. અર્થાત્મારા ભક્તો સકામ હોય કે નિષ્કામ, તે બધા જ ભગવાનને તો પ્રાપ્ત થાય જ છે. જ્યારે યોગ્ય એવી કામનાઓ પણ પૂરી થતી હોય છે. જો ભક્તનું અહિત થતું હોય તો એવી કામના પૂરી કરતા નથી પણ શુભકામનાઓ તો જરૂર ભગવાન પૂરી કરતા હોય છે. આ ભાવને લીધે જ ભગવાને અર્થાર્થી, આર્ત, જિજ્ઞાસુ અને જ્ઞાની-આ ચારેય પ્રકારના ભક્તોને સુકિૃત અને ઉદાર બતાવ્યા છે. (ગી.૭/૧૬-૧૮) આ જીવને જગતની કામના અને પોતાનાં અહંકારનું પ્રાધાન્ય એ જ પતનના કારણ બને છે. કામના અને અહંકાર તેને શરણાગતિમાં પણ અંતરાયરૂપ બને છે. તેમાં અહંકાર શરણાગતિનો કટ્ટર વિરોધી છે. તે શરણાગત થવામાં જ રોકનારો છે. જ્યારે કામના અર્થાત્લૌકિક ઈચ્છાઓ શરણાગતિને ઢીલી બનાવી દે છે. આ લોકની તીવ્ર ઈચ્છાઓ થતાં માત્રમાં જ સાધક ઢીલો પડી જઈને અન્ય દેવતા પાસે દોડા દોડી કરવા લાગી જાય છે. આ બે વાનાં ન હોય તો તેમને સંસાર પણ ભગવાનની સ્મૃતિ કરાવનારો બની શકે.
સ્વતંત્ર સંકલ્પથી ભગવાન અવતરે છે. ‘मायां तु वयुनं ज्ञानम्’ માયા શબ્દનો પ્રયોગ જ્ઞાનાર્થમાં પણ થાય છે. તેથી ભગવાન પોતાની સ્વતંત્ર જ્ઞાનશક્તિનો આધાર લઈને અવતાર ધારણ કરે છે. તે તો પરસ્વરૂપ અને અવતારસ્વરૂપમાં સાધારણ છે. मायासमावृत:-ત્યાં પણ છે ને અહીં પણ છે. સ્વતંત્ર જ્ઞાનાદિ શક્તિથી વીંટાયૈલા અથાત્યુક્ત અહીં અને ત્યાં પણ છે. માટે અસાધારણ આવરણરૂપ શું છે કે જે અહીં હોય અને ત્યાં ન હોય ! તેનું સમાધાન એ છે કે, ‘मनुष्यादि संस्थान वेश भाषादिकम्’ રૂપ યોગમાયા સમાવૃત છે. અર્થાત્તે રૂપ પડદાથી ઢંકાયેલા એવા ભગવાન તમામને ભગવાન રૂપે-ઈન્દ્રવાયુ આદિકથી अति कर्माणं અને સૂર્યઅગ્નિથી अति तेजसम् એવી અતિ દેવતાની સામર્થી માનવ સંસ્થાનમાં લઈને આવ્યા હોવા છતાં માનવ જેવું સંસ્થાન-આકૃતિ, વેશ તથા ભાષા વગેરેથી ઢંકાયેલા હોવાથી મૂઢ એવા જીવાત્માઓ જાણતા નથી. પરમાત્માનો અનાદર કરે છે. ભગવાનના અતિદેવતા-પવિત્ર ઈરાદાને તથા મિશનને ઓળખી શકતા નથી. ત્યારે કોઈ કહેશે કે ત્યારે તો તમારો જ વાંક છે. કારણ કે તમે મનુષ્ય સંસ્થાનથી ઢંકાયેલા આવ્યા શા માટે? ત્યારે ભગવાન કહે છે, તેમાં મારો વાંક નથી.
‘अधिगम्यत्वायाऽपाक्षितमनुष्यत्वादिकं दुर्मतिनां परित्याग हेतु: अभूत्’ મેં તો તે સહેલાઈથી મને જાણી શકે એટલા માટે અને તેને સુવાણ્ય અને સુખ થાય એટલા માટે મારું અતિમાનુષી સ્વરૂપ ગુપ્ત કરીને તેના જેવો થયો છું. એવો મારો પવિત્ર ઈરાદો છે તો પણ કુમતિ તેનો ઊંધો અર્થ સમજે છે. માટે મૂઢ છે. ભગવાન કહે છે, કાંઈ હું સંપૂર્ણપણે મારો અતિમાનુષી અતિદેવતા સ્વરૂપ ઢાંકીને આવ્યો નથી. કયારેક કયારેક બતાવી પણ દઉં છું; પરંતુ વાદળથી ઢંકાયેલા સૂર્યને ખદ્યોત માની લેવાની તેઓ મૂર્ખાઈ કરે છે.તેમાં સૂર્યનો કે મારો શો વાંક? તાત્પર્ય એ થયું કે જેઓ અહંકાર કે અસત્સંગે કરીને મને પોતાના જેવો સમજીને વર્તે છે તેને હું પણ સામાન્યપણે કોઈ વિશેષતા બતાવતો નથી. મારા યથાર્થ સ્વરૂપને પ્રકાશ કરતો નથી પણ જે મારામાં શ્રદ્ધા-વિશ્વાસ રાખે છે તેની સામે તો મારું પરમાત્માપણું જરૂર પ્રગટ કરું છું. ભગવાનની યોગમાયા-વિચિત્ર, વિલક્ષણ અને અલૌકિક છે. મનુષ્યોને ભગવાન પ્રત્યે જેવો ભાવ હોય છે, તેને અનુસાર જ તેઓ ભગવાનને દેખે છે. જેવા વાસ્તવમાં ભગવાન છે, તેવા યથાર્થ તો કોઈ દેખતા જ નથી. જેમ કે ભાગવતમાં બતાવ્યું છે કે,
मल्लानामशनिर्नृणां नरवर: स्त्रीणां स्मरो मूर्तिमान्।
गोपानां स्वजनोऽसतां क्षितिभूजां शास्ता स्वपित्रो: शिशु:।।
मृत्युर्भोजपते विशऽविदुषां तत्त्वं परं योगिनाम्।
वृष्णीनां परदेवतेति विदितो रङ्गं गत: साग्रज:। (१०-४३-१७)
मूढोऽयं नाभिजानाति…
મૂઢ એવા મનુષ્યો મને જાણતા નથી. હું માણસ સજાતિ થયો હોવા છતાં માણસ જેવો નથી, સદા અજન્મા છું. તે અસાધારણતા અખંડ જાળવીને અવતાર લઉં છું. હું અવ્યયાત્મા રહીને અંતર્ધાન થઈ જાઉં છું. મારી ગતિને લોકો માપી શકતા નથી. હું કેવળ પ્રગટ થવાની અને અંતર્ધાન થવાની લીલા કરું છું. જેઓ મને આવી લીલાઓ કરવા છતાં પણ સાચા સ્વરૂપમાં ઓળખી જાય, તે અસંમૂઢ છે. (ગી. ૧૦/૩, ૧૫/૧૯) જેઓ મને સાધારણ પ્રાણધારીઓની જેમ જન્મ-મરણ ધર્મવાળો સમજે છે તે મૂઢ છે.(ગી. ૯/૧૧) ભગવાનને અજ અને અવિનાશી ન માનવાનું મુખ્ય કારણ પોતાની દેહભાવના-અહંકાર ભાવના છે. મુક્તાનંદ કહે ‘હરિ હરિજનની ગતિ છે ન્યારી, પણ દેહદર્શી દેખે એને પોતા જેવા સંસારી’ એમ મુક્તાનંદ સ્વામીએ બતાવ્યું છે. જો જીવ સર્વથા ભગવાનને શરણે થઈ જાય તો તે ભગવાનને જાણી લે છે. ‘सवेद धातु: पदवीं परस्य रथाङ्गपाणे:
दैवी ह्येषागुणमयी मम माया दुरत्यया।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते।।
જીવ ભગવાનને નહિ જાણવામાં બે કારણ છે. એક તો જીવને મોહનો પડદો છે, હું મારી યોગમાયાથી-મનુષ્ય નાટકથી છુપાયેલો છું. માટે મને જાણી શકતા નથી.
वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन।
भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कञ्चन।।२६।।
અર્થ : હે અર્જુન ! ભૂતકાળમાં થઈ ગયેલાં. વર્તમાન સમયમાં રહેલાં અને ભવિષ્યકાળમાં થનારાં, એ સર્વ ભૂત-પ્રાણી માત્રને હું જાણું છું, પણ મને તો કોઈ જાણતો જ નથી. ।।૨૬।।
वेदाहं समतीतानि… मां तु वेद न कश्चन અહીં ભગવાને પોતાને માટે ‘अहं वेद’ કેવળ વર્તમાનકાળનો પ્રયોગ કર્યો છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાનની દૃષ્ટિમાં ભૂતકાળના પ્રાણી હોય, ભવિષ્યકાળના પ્રાણી હોય અથવા વર્તમાન કાળના હોય-તમામ વર્તમાન જ છે. ભગવાન બધાને જાણે છે. ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન એ ત્રણે કાળ તો પ્રાણીઓની દૃષ્ટિએ છે, ભગવાનની દૃષ્ટિએ નહિ. ભગવાનનું જ્ઞાન અસીમ છે. જો કોઈ સિદ્ધયોગી હોય તો પણ ગમે તે કાળની વસ્તુ, ઘટનાને સદાસર્વદા વર્તમાન પ્રત્યક્ષ કરી શકે છે. તો ભગવાન તો અનાદિ સિદ્ધયોગી છે. તેવું કહેવું પણ ભગવાન માટે થોડું છે. તેથી તેને તો ‘यो वेत्ति युगपत् सर्वे प्रत्यक्षेण सदा स्वत:’ એવા છે તે એક क्षणावच्छिन्न તમામ જગતને જાણે છે. કોઈ પણ પ્રાણીની તાકાત નથી કે ભગવતાની દૃષ્ટિથી ક્ષણ માત્ર ઓઝલ થઈ શકે.
ભગવાન કહે છે મને કોઈ જાણતું નથી. જેમ ઘરની બારીમાં એવા કાચ લગાવ્યા હોય તો અંદરથી બહાર દેખાય બહારથી અંદર કોઈ જોઈ ન શકે. તેમ ભગવાને માયાનો પડદો રાખ્યો છે, તેથી તે બધાને જોઈ શકે, તેને કોઈ જોઈ શકતું નથી.
અહીં એક શંકા થાય છે કે ભગવાન ત્રિકાળનું જાણે છે, ત્યારે તો ભવિષ્યમાં કોને બંધન થવાનું છે, કોની મુક્તિ થવાની છે, તે પણ જાણી લેશે. હવે જ્યારે ભગવાન જાણે કે આની મુક્તિ થશે તો તેની તો મુક્તિ થશે જ. પણ ભગવાન જાણે છે કે આને બંધન રહેશે તે તેને સદાકાળ બંધન રહેશે. કારણ કે ભગવાનનું જ્ઞાન છે તેને કોઈ અન્યથા કરી ન શકે. તો તેનું સમાધાન એ છે કે ભગવાને પોતાના તરફથી મનુષ્ય જન્મ આપ્યો છે. હવે આ જન્મમાં મનુષ્યો પોતાનો ઉદ્ધાર કરી લે અથવા પતન કરે તે જીવના પોતાના ઉપર નિર્ભર રહે છે. (૭/૨૭) તેના ઉદ્ધાર અથવા પતનને ભગવાન જાણે છે, છતાં તેનો નિર્ણય ભગવાન નથી કરતા તેનો નિર્ણય કરવા જીવને ભગવાને સ્વતંત્રતા આપી છે. તેમાં ભગવાન કે તેમનું જ્ઞાન વચ્ચે બાધરૂપ થતું નથી.
ભગવાને મનુષ્ય માત્રને વિવેક અને ઉદ્ધારની પૂરી સામગ્રી આપીને કહ્યું છે કે તું પોતાનો ઉદ્ધાર કરી લે. મારી કૃપા તારી સાથે છે. તારે તો નિમિત્ત માત્ર બનવાનું છે. मयानुकूलेन नभस्वतेरितं पुमान् भवाब्धिं न तरेत् स आत्महा (भा. ११-२०-१७) આવો અમૂલ્ય સાજ પામીને જે પોતાનો ઉદ્ધાર-આત્મકલ્યાણ નથી સાધી લેતો; તે પોતાના આત્માની હત્યા કરે છે. ભગવાને આપેલી સામગ્રીને સદુપયોગ કરી લેવો-જો દુરુપયોગ ન કરીને સદુપયોગ કરી લે તો તેનું જરૂર કલ્યાણ થાય છે. ભગવાન તેના અનંત જન્મનાં કર્મો અને અપરાધો માફ કરી દે છે.
इच्छाद्वेष समुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत।
सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परंतप।।२७।।
અર્થ : કારણ કે હે ભારત ! આ સૃષ્ટિમાં રહેલાં સર્વભૂત-પ્રાણીમાત્ર ઈચ્છાઓ અને દ્વેષથી ઉદ્ભવતા શોક-મોહાદિક દ્વન્દ્વમાં ફસાવાથી હે પરન્તપ ! અત્યન્ત મોહ-સંભ્રમ પામે છે. (તેથી જ મને નથી જાણી શકતાં.) ।।૨૭।।
इच्छाद्वेषसमुत्थेन… सर्गे यान्ति परंतप માણસ જ્યારે ઈચ્છા (રાગ) કે દ્વેષને રાખે ત્યારે સામા માણસને પણ યથાર્થ ઓળખી શકતો નથી અને ભગવાનને તો બિલકુલ ઓળખી શકતો નથી. ભગવાન કહે છે.‘मां तु वेद न कश्चन’ મને ઓળખીને જીવ મારે શરણે થતો નથી. તેનું કારણ જીવના હૃદયમાં રાગ-દ્વેષ પડયા છે તે છે. જ્યારે ઈચ્છા (રાગ)ને માણસ ધારણ કરે છે,પછી તે જો પૂરી કરે તો સામેની વ્યક્તિ સારી ન હોય તો પણ સારી બની જાય છે. પૂરી ન કરે તો સારી હોય તો પણ ખરાબ દેખાવા લાગે છે. દ્વેષનું ઊલટું છે. ઈચ્છા અને દ્વેષ સામી વ્યક્તિના પવિત્ર ઈરાદાને અથવા પવિત્ર મિશનને તે તે રૂપે ઓળખી શકતા નથી. ખુદ અર્જુન પોતાનો આગ્રહ હોવાથી ભગવાનની વાત માની શકતા નથી ને ભગવાનને યથાર્થ ઓળખી શકતા નથી. શ્રીજી મહારાજના સમયમાં પણ દિનાનાથ ભટ્ટ, નિર્વિકલ્પાનંદજી, કીડી સખી વગેરે રાગદ્વેષને લઈને મહારાજને, મહારાજના ઈરાદાને, મહારાજના મિશનને સમજી શક્યા નથી. ઊલટા નબળા ઈરાદાવાળા મહારાજને જાણ્યા છે. તે કેવળ ‘ઈચ્છા’ દ્વેષને કારણે જ એવું થયું છે. કામના અથવા અહંકારમાંથી ઈચ્છા-દ્વેષ જન્મે છે. તેમાંથી મારું-તારું, સારું-ખરાબ વગેરે દ્વન્દ્વો ઊભા થાય છે. તેમાંથી આ જીવ જન્મ મરણની સંસૃતિમાં ચાલ્યો જાય છે. ભગવાન તેને સંસૃતિથી બહાર કાઢવા અહીં આવ્યા છે તો પણ તેની સામે જ તે સંસૃતિમાં તણાઈને ચાલ્યો જાય છે. ખુદ ભગવાન પણ જ્યાં સુધી તે પોતાનામાં રાગદ્વેષ રાખીને રહે છે ત્યાં સુધી કાંઈ કરી શકતા નથી. મનુષ્યે સંસારથી વિમુખ થઈને કેવળ ભગવાનમાં લાગવાની જરૂર છે. મનુષ્ય શરીર વિવેકપ્રધાન છે. તેથી મનુષ્યની પ્રવૃત્તિ અને નિવિૃત્ત કેવળ પશુ-પક્ષીઓની જેમ ન થઈને વિશુદ્ધ વિવેકને અનુસારે થવાં જોઈએ. જ્યારે મનુષ્ય પોતાના વિવેકને પ્રધાનતા ન આપી રાગદ્વેષને જ પ્રધાનતા આપીને તેને અનુસારે પ્રવૃત્તિ નિવૃત્તિ કરે છે. જેનાથી તેનું પતન થાય છે.
મનુષ્યની બે પવિત્ર મનોવૃત્તિઓ છે. એક પરમાત્મામાં જોડાવું અને સંસારથી પોતાની વૃત્તિ હઠાવવાની. અર્થાત્પરમાત્મા સાથે પ્રેમ કરવો અને સંસારથી વૈરાગ્ય કરવાનો છે; પરંતુ આ બન્ને વૃત્તિઓને મનુષ્ય કેવળ સંસારમાં જ જોડી દે છે, ત્યારે તે જ પ્રેમ અને વૈરાગ્ય ક્રમશઃ રાગ અને દ્વેષના રૂપ ધારણ કરી લે છે. જેનાથી જીવ સંસારમાં ફસાઈ જાય છે અને ભગવાનથી વિમુખ થઈ જાય છે. જો ખુદ ભગવાન સાથે તો રાગ કે દ્વેષ થઈ જાય તો તેનો ઉદ્ધાર થઈ જાય છે. ગોપીઓને ભગવાનમાં રાગ થઈ ગયો. તે રાગ પણ કલ્યાણ કરવાવાળો થઈ ગયો. શિશુપાળને ભગવાન સાથે દ્વેષ થયો તે દ્વેષપૂર્વક ભગવાનનું ચિંતન કરવાથી પણ તેનું કલ્યાણ થયું. કંસને ભગવાનનો ભય હતો તેથી ચિંતવન થયું તો તેનું પણ કલ્યાણ થયું. આમ કોઈ પણ રીતે ભગવાનમાં આકર્ષણ થઈ જાય તો તેનો ઉદ્ધાર થઈ જાય છે. સંસારમાં રાગદ્વેેષ, સારું ખરાબ, અનુકૂળ પ્રતિકૂળ વિગેરે દ્વન્દ્વ થવાથી મૂઢતા જ થાય છે. તેથી ભગવાન કહે છે કે, ‘દ્વન્દ્વમોહેન’ અને તેનાથી મનુષ્યનું પતન જ થાય છે. વળી સંસારનો સંબંધ દ્વન્દ્વથી દૃઢ થઈને વધતો જ જાય છે. તેથી ગીતામાં દ્વન્દ્વ છોડવાની વાત અનેકવાર આવી છે.
જીવને જન્મ-મરણમાં જવાનું કારણ શું છે? તો શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ જન્મ-મરણનું કારણ અજ્ઞાન છે પણ સંતોનો અભિપ્રાય જોવામાં આવે તો જન્મ-મરણમાં ખાસ કારણ રાગ અને રાગને કારણે પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિનો દુરુપયોગ છે. પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિનો ઉપયોગ ભગવાનને અર્થે ન કરતાં દુરુપયોગ કરીને અનેકવાર દેવતા મનુષ્ય કે તિર્યક યોનિને અને નરકને પણ પામ્યો છે.
પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિનો સદુપયોગ કરવાથી મોહ દૂર થાય છે. તેનો સદુપયોગ કેવી રીતે કરવો? તો પોતાના સ્વાર્થમાં ઉપયોગ ન કરવાનો નિર્ણય કરીને ભગવાન કે ભગવાનના .સાચા સંત, ભક્તની સેવામાં કરવાથી તેનો મોહ દૂર થઈને તે ભગવાનને પામે છે. પ્રાપ્ત સામગ્રીનો દુરુપયોગ ન થાય અને સદુપયોગ અર્થાત્ભગવાન અને ભગવાનના સંત-ભક્તની સેવામાં ઉપયોગ થાય, ત્યારે સાંસારિક ક્રિયાઓ પણ ભગવાનને પામવાનું સાધન બની જશે.
येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्।
ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढवृता:।।२८।।
અર્થ : પરંતુ જે પુણ્યશાળી જનોના તો પાપ લગભગ નષ્ટપ્રાય થઈ ગયાં છે, તે પુરુષો જ દૃઢવ્રત થઈને સુખ-દુઃખાદિક દ્વન્દ્વભાવ રૂપ મોહમાં નહિ ફસાતાં મને જ ભજે છે. ।।૨૮।।
येषां त्वन्तगतं..ઈચ્છા અને દ્વેષ જેમને ખૂબ ઘાટા થઈ ગયા છે તે તે દ્વન્દ્વના મોહથી ભજન કે ભગવાનની શરણાગતિ નથી કરતાં. જેઓ મોહમાં નથી પડયા, તે ભજન કરે છે. ભજન ન કરવાવાળાની અપેક્ષાએ ભજન કરવાવાળાની વિલક્ષણતા બતાવવા અહીં ‘तुं’ પદ આવ્યું છે.
જે મનુષ્યોને ‘અમારે આ દેહને અંતે પરમાત્મા પાસે, મહારાજ પાસે અક્ષરધામમાં પહોંચવું છે.’ એવો જીવનનો ઉદ્દેશ્ય દૃઢપણે કરી લીધો છે અને આ મનુષ્ય શરીર ભોગ ભોગવવાને માટે નથી પણ ભગવાનની કૃપા મેળવવા માટે જ છે. એવું જેણે દૃઢપણે નક્કી કરી લીધું છે, તે મનુષ્યો જ ‘પુણ્યકર્મા’ છે. તેનું તાત્પર્ય એ થયું કે, મનુષ્યને પોતાના જીવનના આવા ઉદ્દેશ્ય કે ધ્યેય સંબંધી દૃઢપણે નિર્ણય લઈ લેવાથી જે શુદ્ધિ થાય છે, પવિત્રતા થાય છે, તે યજ્ઞ, દાન, તપ વગેરે ક્રિયાઓથી નથી આવતી. કારણ કે આવો નિશ્ચય પોતાનામાં અર્થાત્પોતાના હૃદયમાં, અંતરમાં થાય છે, જ્યારે યજ્ઞાદિ ક્રિયાઓ બહાર થાય છે.
येषां अन्तगतं पापम् કહેવાનો ભાવ એ છે કે જ્યારે સાધકે નિર્ણય લઈ લીધો છે કે મારે હવે ભગવાન પાસે જ પહોંચવું છે. બીજે કયાંય રસ્તામાં રોકાવું નથી. ત્યારે ભગવાનની સન્મુખતા થવાથી વિમુખતા દૂર થઈ જાય છે. ત્યારે પાપોની જડ જ કપાઈ જાય છે. કારણ કે ભગવાનથી વિમુખપણું તે જ પાપોનું મૂળ છે. જ્યારે ભગવાન સન્મુખ થાય છે ત્યારે પાપોનું મૂળ દૂર થઈ જાય છે અને ભગવાન લક્ષ્ય થવાથી તેના હૃદયમાં ભગવાન બિરાજે છે ત્યારે धुनोति सर्वं हृदि संन्निविष्ट (भा. ११-५-४२) ભગવાન તેના સર્વ પાપનો નાશ કરી નાખે છે. તે द्वन्द्व मोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रता:।।
પુણ્યકર્મા લોકો દ્વન્દ્વરૂપી મોહથી મૂકાઈને, દૃઢવ્રતી બનીને ભગવાનનું ભજન કરે છે. મનુષ્યનો એક જ પારમાર્થિક ઉદ્દેશ્ય પાકો બની જાય તો તમામ દ્વન્દ્વો દૂર થઈ જાય છે. સાંસારિક દ્વન્દ્વો પણ દૂર થઈને તેનો રસ્તો ચોખ્ખો અને દ્વિધારહિત બની જાય છે.
શાસ્ત્રોમાં, સત્સંગમાં પણ એ વાત આવે છે કે પાપી મનુષ્યો ભગવાનમાં બહુધા લાગી શકતા નથી; પરંતુ એ સામાન્ય નિયમ અને માન્યતા છે. જો કોઈ કારણોસર તેમને ભગવાન પ્રત્યે અનન્યતા થઈ ગઈ તો ગમે તેટલાં પાપો તેને ભગવાનથી વિમુખ કરી શકતા નથી. જો સાચી અનન્યતા આવે તો તેના તમામ પાપો જલ્દીમાં જલ્દી છૂટી જાય છે. ‘क्षिप्रं भवति धर्मात्मा’ (૯/૩૧) અન્ય યોનિમાં (ભોગ યોનિથી) પાપો નષ્ટ થવા છતાં પણ સ્વભાવ સુધરી જાય-એવો નિયમ નથી. કારણ કે ચોરાશી લાખ યોનિઓ અને નરક ભોગવતાં પાપો ખતમ થાય જ છે; પરંતુ તેણે કરીને સ્વભાવ નથી સુધરતો. જ્યારે મનુષ્ય યોનિમાં પાપ રહેવા છતાં પણ સાધકનો સ્વભાવ સુધરી શકે છે. એટલી વિશેષતા છે. જેમ કે-પાપોના રહેવાથી તેમના ફળરૂપે પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિ(બીમારી વગેરે) આવે છે; પરંતુ સત્સંગથી, સાધનપરાયણતાથી અહંકાર પરિવર્તનથી ભજન નથી થઈ શકતું અથવા ભગવાનથી નજદીક નથી થઈ શકાતું. કારણ કે જૂનાં પાપો કેવળ પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિરૂપે ફળ આપવા માટે હોય છે. પ્રતિકૂળ ફળ આપી શકે છે. સાધકની જો ઈચ્છા હોય તો ભગવાનથી દૂર રાખી ન શકે, કે ભજન બંધ ન કરાવી શકે. પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિ આપીને તે પાપો છૂટી જાય છે. જો એવું માની લેવામાં આવે કે પાપોને કારણે જ ભજન નથી થતું તો ‘अपि चेत् सुदुराचारो भजते मां अनन्यभाक् (ગી. ૯/૩૦) એમ વિધાન કરવું બની ન શકે. પાપોને કારણે જો ભજન ધ્યાનમાં વિઘ્ન આવી જાય, તો મોટી મુશ્કેલી થઈ જશે. કેમ કે પાપ વિનાનું કોઈ પ્રાણી છે જ નહિ. નાનું મોટું પાપ પુણ્યશાળી દેહધારીને પણ રહેવાનું જ. કારણ કે પાપપુણ્ય સાથે મળીને જ મનુષ્ય શરીર મળે. ત્યારે જ્યાં સુધી અલ્પ પણ પાપ હશે તો ભગવાનથી અંતરાય રાખશે. માટે એવું માનવું સાધકને માટે સાચું નથી. માટે સાધકની ઈચ્છાઓ હોય તો જૂનાં પાપો ભજનમાં વિઘ્નરૂપ થઈ શકતા નથી. માટે સાધક દૃઢતાથી જો ભગવાનમાં લાગી જાય તો જૂનાં પાપો પણ નષ્ટ થઈ જાય છે.
સકામ પુણ્યકર્મોનું પ્રાધાન્ય થવાથી જીવો સ્વર્ગમાં જાય છે અને પાપકર્મોનું પ્રાધાન્ય થવાથી જીવો નરકમાં જાય છે; પરંતુ ભગવાનની દયાનું પ્રાધાન્ય થવાથી જીવને મનુષ્ય દેહ મળે છે. તે ભગવદ્પ્રાપ્તિને માટે જ ભગવાન આપે છે. ખરેખર મનુષ્ય શરીર ભોગયોનિ નથી અને કર્મયોનિ પણ ન ગણવી જોઈએ. તે તો સાધનયોનિ ગણવી જોઈએ. અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ બન્ને પરિસ્થિતિઓને ભગવાનના માર્ગની સાધન સામગ્રી બનાવવી જોઈએ. જો સાધક ધારે તો તે પણ થઈ શકે છે ને મનુષ્ય શરીરથી ભગવાનને પામે છે.
जरामरण मोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये।
ते ब्रह्म तद्विदु: कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम्।।२९।।
અર્થ : આ પ્રમાણે જરા-મરણાદિક સંસૃતિના કલેશોથી મુકાવાને માટે મને આશરીને જેઓ પ્રયત્ન કરે છે, તેઓ જ તે બ્રહ્મને જાણે છે અને સમગ્ર અધ્યાત્મ તત્ત્વને તેમજ કર્મના સઘળા તત્ત્વને પણ જાણે છે. ।।૨૯।।
जरामरण मोक्षाय અહીં જરા (વૃદ્ધાવસ્થા) અને મરણથી મુક્તિ પામવાનું તાત્પર્ય એ નથી કે બ્રહ્મ, અધ્યાત્મ અને કર્મને જાણી લેવાથી વૃદ્ધાવસ્થા નહિ આવે અને શરીરનું મૃત્યુ નહિ થાય. એનું તાત્પર્ય એ છે કે બોધ થયા પછી પણ શરીરમાં આવવાવાળી વૃદ્ધાવસ્થા અને મૃત્યુ તો આવશે જ; પરંતુ એ બન્ને અવસ્થાઓ તેને દુઃખી નહિ કરી શકે. જરા, મૃત્યુ વગેરે શરીરના વિકારોથી તેનો સંબંધવિચ્છેદ કરી દેશે.
જેવી રીતે કોઈ યુવાન પુરુષ હોય તેને અત્યારે ન વૃદ્ધાવસ્થા છે અને ન મૃત્યુ છે. આથી તે જરા-મરણથી અત્યારે મુક્ત છે; પરંતુ વાસ્તવમાં તે જરા-મરણથી મુક્ત નથી. કારણ કે શરીરની સાથે જ્યાં સુધી માનીનતાથી જોડાયેલો છે, ત્યાં સુધી જરા-મૃત્યુ દૂર હોવા છતાં તેનાથી રહિત થઈ શકતો નથી. જ્યારે જે જીવન મુક્ત છે તે કદાચ અવસ્થાએ જરાયુક્ત હોય તો પણ તે શરીરના સાથે માન્યતાના સંબંધથી રહિત હોવાથી જરા-મરણથી મુક્ત થયા છે. આથી જરામરણથી મુક્ત થવાનું તાત્પર્ય છે-જેને જરા અને મરણ લાગુ પડે છે, એવા પ્રકૃતિના કાર્યરૂપ શરીર સાથેથી સંબંધ વિચ્છેદ કરવો. જ્યારે મનુષ્ય શરીરની સાથે તાદાત્મ્ય માની લે છે(આ શરીર તે હું જ છું.) ત્યારે શરીરના વૃદ્ધ થવાથી ‘હું વૃદ્ધ થઈ ગયો’ અને શરીરના મરવાને લીધે મરી જઈશ એવું માને છે. આ માન્યતા શરીર હું છું અને શરીર મારું છે. એના ઉપર જ ટકેલી છે. તેનો ત્યાગ કરવાથી જરા-મરણથી મુક્ત થવાય છે. કેમ કે શરીરની સાથે માનેલો સંબંધ જ વાસ્તવમાં જન્મનું કારણ છે.-कारणं गुणसङ्गोेऽस्य सदसद्योनि जन्मस (ગી.૧૩/૨૧)
અહીં ‘मामाश्रित्य यतन्ति ये’ વાક્યમાં આશ્રય લેવો અને યત્ન કરવો. એ બે વાતોને કહી છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્યો જો પોતે યત્ન કરે છે તો સાથે સાથે અભિમાન પણ કરે છે કે, ‘મેં આમ કર્યું તેથી આમ થઈ ગયું’ અને જો સર્વ કાંઈ ભગવાન ઉપર નાખી દે તો આળસ અને પ્રમાદમાં તથા સંગ્રહ અને ભોગમાં લાગી જાય છે. એટલા માટે બે વાતો બતાવી કે શાસ્ત્રની આજ્ઞા પ્રમાણે પુરુષાર્થ પણ કરવો અને ઉદ્યોગની સફળતામાં ભગવાનને કારણ માનવા. ભગવાનની કૃપાનો આશ્રય લેવાથી અને પોતાના બળનું અભિમાન ન કરવાથી ભગવાનના સમગ્રરૂપને જાણી શકાય છે. ભગવાન સમગ્રપણે જણાય છે. જેઓ ભગવાનનો આશ્રય ન લઈને પોતાના કલ્યાણ માટે ઉદ્યોગ કરે છે, તેને સાધન અનુસાર ભગવાનના સ્વરૂપનો બોધ તો થાય છે પણ સમગ્રરૂપનો બોધ થતો નથી. એવી વિલક્ષણતા બતાવવા ભગવાને ‘मामाश्रित्य यतन्ति ये’ બતાવ્યું છે.
એ રીતે તે પરોક્ષ બ્રહ્મતત્ત્વને પણ જાણી લે છે ‘ते ब्रह्म तद् विदु: અને સંપૂર્ણ અધ્યાત્મ તત્ત્વને પણ જાણી લે છે. અર્થાત્આત્મા શરીરથી અલગ છે. તેને તત્ત્વથી જાણી લે છે. અર્થાત્અનુભવ કરી લે છે. ભગવાનના આશ્રયથી સાધકનો જ્યારે ક્રિયાઓ અને પદાર્થોથી સંબંધ વિચ્છેદ થાય છે, ત્યારે તે અધ્યાત્મતત્ત્વને અર્થાત્પોતાના સ્વરૂપને યથાર્થપણે જાણી લે છે, અનુભવ કરી લે છે. એટલું જ નહિ પણ સ્થાવર જંગમ તમામ પ્રાણીઓના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણી લે છે.
તેઓ સઘળા કર્મોના વાસ્તવિક સ્વરૂપને પણ જાણી લે છે. ‘कर्म चाखिलं विदु:’ તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કર્તૃત્વ અને ફલાસક્તિથી રહિત થઈને કરવાથી તે કર્મ મનુષ્યને બાંધવાવાળું નથી થતું. તે કર્મ પોતાને ફળજનક નથી થતું. તે કર્મોની સાથે પોતાને કોઈ સંબંધ રહેતો નથી. એ રીતે કર્મ સાથે નિર્લિપ્તતાનો અનુભવ કરી લેવો, તેને જ અખિલ કર્મને જાણવું કહેવામાં આવે છે. જેઓ અનન્યભાવે ભગવાનનો આશ્રય લે છે, તેને પ્રાકૃતક્રિયાઓ સાથે સંબંધ છૂટી જાય છે. તેથી કર્મો સાથે સંબંધ સંપૂર્ણપણે છૂટી જાય છે. તેને જ અખિલ કર્મ જાણ્યું ગણાય છે.
साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदु:।
प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतस:।।३०।।
અર્થ : અને આ રીતે અધિભૂત, અધિદૈવ અને અધિયજ્ઞે સહિત મને જેઓ જાણે છે. તો તેઓ મારામાં ચિત્ત જોડાયેલું હોવાથી, પ્રયાણ કાળમાં પણ મને જ જાણે છે-મને જાણીને મનેજ પામે છે. ।।૩૦।।
અહીં ‘અધિભૂત’ નામ ભૌતિક સ્થૂળ સૃષ્ટિનું છે. જેમાં તમોગુણનું પ્રાધાન્ય છે. જેટલી પણ ભૌતિક સૃષ્ટિ છે. તેની કોઈ સ્વતંત્ર સત્તા નથી. છતાં ભૌતિક સૃષ્ટિ સત્ય દેખાય છે. તે પરમાત્માના સ્વરૂપને લીધે દેખાય છે. જેમ બરફની સત્તા જળ સત્તા વિના હોઈ શકતી નથી. તેમ પરમાત્માની સત્તાને આધારે જગત સત્તા રહેલી છે. એમ જાણીને સ્થૂળ સૃષ્ટિમાં પણ પરમાત્માનું દર્શન કરવું તેને ‘અધિભૂત’ સહિત ભગવાનને જાણ્યા ગણાય.
‘અધિદૈવ’ એટલે સૃષ્ટિથી રચના કરવાવાળા હિરણ્યગર્ભ બ્રહ્માજી છે. જેનામાં રજોગુણનું પ્રાધાન્ય છે. બ્રહ્માજીની સત્તા અને શક્તિ પરમાત્માને આધારે છે. પરમાત્માના આધાર સિવાય બ્રહ્માજી કશું જ કરી ન શકે, તેમ જાણવું તે ‘અધિદેવ’ સહિત ભગવાનને જાણ્યા કહેવાય.
‘અધિયજ્ઞ’ એટલે વિષ્ણુ ભગવાનનું સ્વરૂપ છે. જે અંતર્યામીરૂપે સમગ્ર સૃષ્ટિમાં રહયા છે. જે સત્ત્વના દેવતા છે. તે જ ભગવાન (પરમાત્મા) બધામાં પરિપૂર્ણ સ્વરૂપે રહ્યા છે. તેમ જાણવું, તે અધિયજ્ઞ સહિત ભગવનાનું સ્વરૂપ જાણ્યું ગણાય.
આ ત્રણે સ્વરૂપો પ્રત્યક્ષ પરમાત્માના સ્વરૂપમાં જોવા અથવા ત્રણેમાં પ્રત્યક્ષ પરમાત્માને જોવા, એમ જોવાથી અંતકાળે પણ-દેહ છોડવા સમયે પણ-અંતકાળની પીડા તેને વિચલિતચિત્ત કરી શકતી નથી. તેઓ યુક્તચિત્તવાળા રહીને ભગવાનમાં અવિચલપણે સ્થિતિવાળા રહે છે અને ભગવાનને પામે છે.
શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાઃ આધ્યાત્મિક ચિંતનનો જ્ઞાનવિજ્ઞાનયોગ નામે સાતમો અધ્યાય સંપૂર્ણ.